....

Литература XX века

Первая половина XX века

..

XX century literature

First half of the XX century

..

XX դարի գրականություն

XX դարի առաջին կես

....

....

Армянская литература начала XX века характеризовалась одновременным функционированием нескольких направлений — реализма, романтизма, символизма, авангарда, ознаменовалась расцветом поэзии, особенно лирической поэмы. Послевоенные годы ознаменовались произведениями в жанре исторического романа. Поэзия становится ведущим жанром, а проза получает новые жанровые разработки — лирическая миниатюра, психологический рассказ.

Самым значимым явлением литературы ХХ века стала работа литературного кружка «Вернатун» под руководством Ованеса Туманяна. Участники «Вернатуна» считали себя наследниками великого ученого-филолога, реформатора армянской педагогической системы и основателя Новой литературы Хачатура Абовяна.

«Вернатун» был основан в 1899 году в Тифлисе. Не только писатели, но и музыканты, художники собирались на мансарде дома Ованеса Туманяна. Они читали свои новые произведения, показывали новые картины, исполняли музыкальные произведения. «Вернатун» поддерживал связь со многими другими литературными кружками, например, с московским кружком «Среда», основанным Александром Сумбатовым. Членами «Вернатуна» были Аветик Исаакян, Газарос Агаян, Левон Шант, Дереник Демирчян. Именно «Вернатуном» был задан тот вектор, по которому армянская литература развивалась в ХХ веке. «Среду» в разные годы возглавлял Валерий Брюсов, водивший большую дружбу с Ованесом Туманяном.

Из нового поколения западноармянских поэтов начала ХХ в. следует упомянуть Сиаманто, Даниела Варужана, Мисака Мецаренца, Рубена Севака, Вагана Текеяна, которые в своем творчестве воплотили новые символистские веяния, языческую тематику, обогатили традиции классической армянской литературы.

В 1916 году, благодаря трудам Валерия Брюсова, в Москве вышла книга «Поэзия Армении с древнейших времен до наших дней». В антологии были представлены переводы основных произведений армянской литературы, а вся выручка с продаж пошла на помощь спасшимся от Геноцида беженцам.

После советизации Армении в армянской литературе начались непростые времена. Значимая часть общества, как и во всем мире, была очарована идеями марксизма, что очень сильно отразилось на литературном течении и на сохранении литературного наследия предыдущих поколений. Крупнейшим деятелем пролетарской поэзии был неистовый Егишэ Чаренц. В 1920 году, в год советизации Армении, он провозгласил «Манифест трех» — декларацию против «буржуазной» литературы. Под суровый вердикт Чаренца попал сам Ованес Туманян, не говоря уже о Ваане Терьяне.

Ваан Терьян — тонкий лирик, первый поэт-символист в восточноармянской поэзии. Циклы стихотворений «Грезы сумерек», «Ночь и воспоминания», «Золотая сказка», «Страна Наири» ознаменовали новое качество армянской поэзии, Терьян впервые ввел в оборот силлабо-тонические размеры.

В 1930-е гг. начались самые трудные для армянской литературы времена. Были арестованы руководители издательства Армении — Госиздат (Պետհրատ). Запрещены и, по возможности, изъяты у населения произведения Раффи, Шанта, а также всех поэтов и писателей, имевших отношение к военно-освободительной войне. Стало опасным исполнять песни, написанные неугодными поэтами. Но народ нашел способ сохранить их: стихи и песни Рафаэла Патканяна, Наапета Русиняна, Арменака Казаряна долгие годы исполнялись в качестве фольклорных.

Многотиражными изданиями выходила в свет пролетарская литература, прославлявшая Ленина, Сталина и коммунистические идеи. Но произведения Чаренца, преданного сына революции, на многие годы были преданы жесточайшему запрету, а сам поэт, впав в немилость, умер в тюрьме. Произведения Чаренца являются сокровищем мировой литературы. Прекрасно владевший языком аллегории, символизма, он создавал яркие, многоплановые произведения, с несколькими смысловыми пластами. Так, в произведении «Неистовые толпы» Чаренц описывает современный ему мир языком «Откровения» Иоанна, пишет оду индийскому божеству «Сома», описывая дух борьбы и противостояния. Знаковым стало произведение «Кучерявый мальчик», в котором поэт описывает прекрасное будущее Армении. Образ мальчика стал символом Новой Армении. После реабилитации поэта его именем был назван один из промышленных городов республики, в котором, конечно же, воздвигли памятник этому литературному герою.

В конце 1930-х годов становилась все более актуальной тема героического сражения, авторитарной власти, тема предательства и преданности. Эта тенденция была советской, и Армения, конечно, была к ней причастна. Образы доблестных воинов старины и царей-полководцев стали самыми востребованными в искусстве. Так, в 1940-е годы экранизация сказки Газароса Агаяна «Анаит» превращается из волшебной истории в довольно прозаический роман о государственных интригах. В 1951 году выходит в свет исторический роман Дереника Демирчяна «Вардананк». Демирчян берет сюжет, воспеваемый еще Хачатуром Абовяном в «Ранах Армении» — борьбу царя Вардана Мамиконяна против персидского владычества. Выход романа стал подлинным событием. В те годы говорить о Геноциде в открытую люди еще не могли, и любая аллегория, любое напоминание о национальной борьбе становились дорогим для народа событием.

..

Armenian literature of the beginning of the 20th century is distinguished by the simultaneous existence of several directions - realism, romanticism, symbolism, avant-garde, as well as marked by the rise of poetry. Works in the genre of historical novel marked postwar years. Poetry becomes the leading genre, while prose acquires new characteristics - lyrical miniature, psychological story.

The most significant phenomenon of the 20th century literature was the activities of the literary circle, called «Vernatun» under Hovhannes Tumanyan’s leadership. The participants of «Vernatun» considered themselves the heirs of the great scholar-philologist, reformer of the Armenian pedagogical system and the founder of new Armenian literature Khachatur Abovyan.

«Vernatun» was founded in 1899 in Tiflis. Not only writers, but also musicians, artists gathered in the attic of Hovhannes Tumanyan’с housе. They read their new works, showed new pictures, performed musical works. «Vernatun» maintained contact with many other literary circles, for example, with the Moscow circle «Sreda», founded by Alexander Sumbatov. The members of Vernatun were Avetik Isahakyan, Ghazaros Aghayan, Levon Shant, Derenik Demirchyan. It was this literary circle that set the Armenian literature further development vector. «Sreda» in different years was leaded by Valery Bryusov, who had a great friendship with Hovhannes Tumanyan.

Concerning the new generation of Western Armenian poets of the early 20th century, we can mention the names of Siamanto, Daniel Varuzhan, Misak Metsarents, Ruben Sevak, Vahan Tekeyan, who embodied new symbolist trends, pagan subjects, enriched the traditions of classical Armenian literature in their works.

In 1916, thanks to Valery Bryusov's efforts, the book «Poetry of Armenia from ancient times to our days» was published in Moscow. The anthology presented the translations of the main works of the Armenian literature, and all proceeds from sales were directed to help refugees who had survived the Genocide. 

After sovietization of Armenia, difficult times began in the Armenian literature. A significant part of the society, as well as all over the world, was fascinated by the ideas of Marxism, which greatly affected the literary flows and was dangerous in terms of preservation of the previous generations' literary heritage. The most significant figure in the proletarian poetry was Eghishe Charents. In 1920 (the year of Armenia’s sovietization), he proclaimed the «Manifesto of Three» - a declaration against «bourgeois» literature. Hovhannes Tumanyan, as well as Vahan Teryan, fell under the severe verdict of Charents.

Vahan Teryan is a subtle lyric poet, the first symbolist in Eastern Armenian poetry. His cycles of poems «Dreams of the Dawn», «Night and Reminiscences)», «Golden Tale», «Land of Nairi» marked a new quality of Armenian poetry, Teryan first introduced a syllabo-tonic dimension.

In the 1930s, the most difficult times for Armenian literature began. The leaders of the publishing house of Armenia – «Pethrat», were arrested. Works of Raffi, Shant, as well as all poets and writers related to the ideas of liberation war were prohibited. It became dangerous to sing songs written by unwanted poets. But the people found a way to preserve them: the poems and songs of Raphael Patkanyan, Nahapet Rusinyan, Armenak Ghazaryan have been performed as folk songs and poems for many years.

Proletarian literature, glorifying Lenin, Stalin, and communist ideas, appeared in many circular publications. But the works of Charents, the faithful follower of the revolution, have been banished for many years, and the poet himself, having fallen into disfavor, died in prison. Charents's works are a treasure of world literature. He was perfectly proficient in the languages of allegory, symbolism, he created vivid, multifaceted works, with several semantic layers. For instance, in the work «Violent crowds», Charents describes the modern world to him with the language of Johann's «Revelation», writes an ode to the Indian deity «Soma», describing the spirit of struggle and confrontation. The poem «Curly Boy», in which the poet describes the beautiful future of Armenia, became a symbolic work by him. The image of the boy became a symbol of New Armenia. After the rehabilitation of the poet, one of the industrial cities of the republic was named after him, in which, of course, a monument to this literary hero was erected.

In the late 1930s, the topics of heroic battle, authoritarian rule, the issue of betrayal and devotion became more and more urgent. This was а Soviet trend and Armenia, of course, was involved in it as well. Images of valiant warriors of antiquity and kings-generals became the most popular in art. So, in the 1940s, the screen version of Ghazaros Aghayan's fairy tale «Anait» turns from a magical story into a rather prosaic novel about state intrigues. In 1951, Derenik Demirchyan's historical novel «Vardanank» was published. Demirchyan takes the plot, sung by Khachatur Abovyan in «Wounds of Armenia» - the struggle of lord Vardan Mamikonyan against the Persian domination. The publication of this novel was a true event. In those years, people could not talk about the Genocide openly, thus, any allegory and reminder of the national struggle, became an event that was dear to the people.

..

20-րդ դարասկզբի հայ գրականությունը առանձնահատուկ է միաժամանակ մի քանի ուղղությունների գոյությամբ՝ ռեալիզմի, ռոմանտիզմի, սիմվոլիզմի, ավանգարդի, պոեզիայի, հատկապես լիրիկական պոեզիայի վերելքով: Հետպատերազմյան տարիները աչքի ընկան պատմական վեպի ժանրում գրված աշխատություններով:  Պոեզիան դառնում է առաջատար ժանր, իսկ արձակը ձեռք է բերում ժանրային նոր առանձնահատկություններ՝ քնարերգական մանրապատումներ, հոգեբանական պատմություններ և այլն:

20-րդ դարի գրականության մեջ ամենանշանակալից երևույթը Հովհաննես Թումանյանի գլխավորությամբ ստեղծված «Վերնատուն» գրական ակումբի գործունեությունն էր: «Վերնատան» մասնակիցները իրենց համարում էին մեծ գիտնական-լեզվաբան, հայկական մանկավարժական համակարգի բարեփոխիչ և նոր գրականության հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանի հետնորդները:

«Վերնատունը» հիմնադրվել է 1899 թվականին Թիֆլիսում: Հովհաննես Թումանյանի վերնատանը հավաքվում էին ոչ միայն գրողներ, այլև երաժիշտներ, նկարիչներ, ովքեր ընթերցում էին իրենց ներ ստեղծագործությունները, ցուցադրում նկարները, նվագում: Վերնատունը կապ էր պահպանում այլ գրական խմբակների հետ, օրինակ մոսկովյան «Սրեդա» խմբակի՝ հիմնված Ալեքսանդր Սումբատյանի կողմից: Վերնատան անդամներ էին Ավետիք Իսահակյանը, Ղազարոս Աղայանը, Լևոն Շանթը, Դերենիկ Դեմիրճյանը: Հենց այս գրական ակումբը թելադրեց այն վեկտորը, որով զարգացավ 20-րդ դարի հայ գրականությունը: «Սրեդա» գրական խմբակը տարբեր տարիների գլխավորել է Վալերի Բրյուսովը,  ով ջերմ ընկերական կապեր ուներ Հովհաննես Թումանյանի հետ:

ХХ դարի սկզբի արևմտահայ նոր սերնդի գրողներից կարելի է նշել այնպիսի գրողների անուններ, ինչպիսիք են Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Միսաք Մեծարենցը, Ռուբեն Սևակը, Վահան Թեքեյանը, ովքեր իրենց ստեղծագործություններում սիմվոլիստական նոր հովեր, հեթանոսական թեմաներ են ներմուծել՝ հարստացնելով հայ դասական գրականության ավանդույթները:

1916թ. Վալերի Բրյուսովի ջանքերի շնորհիվ Մոսկվայում լույս տեսավ «Հայաստանի պոեզիան հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» գիրքը: Ժողովածուում ներկայացված էին հայ գրականության հիմնական ստեղծագործությունների թարգմանությունները, իսկ վաճառքից ստացված ողջ հասույթը ուղորդվեց ի օգնություն ցեղասպանությունից փրկվածներին:

Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո հայ գրականության համար դժվարին ժամանակներ սկսվեցին: Հասարակության մեծ մասը, այդ թվում հայկական, տարված էր մարքսիզմի գաղափարներով, որը ուժեղագույնս արտացոլվեց նաև գրական ուղղությունների վրա, քանզի վտանգավոր էր նախորդ սերունդների գրական ժառանգության պահպանման տեսանկյունից:

Պրոլետարական պոեզիայի խոշորագույն ներկայացուցիչը Եղիշե Չարենցն էր: 1920 թվականին՝ Հայաստանի խորհրդայնացման տարում, նա հռչակեց իր «Երեքի դեկլարացիան»՝ դեկլարացիա ընդդեմ բուրժուա գրականության: Այս առումով Չարենցի քննադատությանը ենթարկվեցին անգամ Հովհաննես Թումանյանը և Վահան Տերյանը:

Քնարերգու Վահան Տերյանն առաջին սիմվոլիստ բանաստեղծն էր արևելահայ գրականության մեջ: Նրա «Մթնշաղի անուրջներ», «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Երկիր Նաիրի» բանաստեղծական շարքերը նշանավորեցին հայ պեոզիայի նոր որակ. նա նաև առաջինն էր, ով դասական մակարդակի հասցրեց շարքերով գրելու սկզբունքը:

1930-ական թթ. սկսվեցին հայ գրականության համար դժվարագույն ժամանակները: Ձերբակալվում են Հայպետհրատի ղեկավարները: Արգելվում են Րաֆֆու, Շանթի և ազգային-ազատագրական գաղափարների հետ կապված բոլոր գրողների ստեղծագործությունները: Վտանգավոր էր ոչ ցանկալի բանաստեղծների գործերի ընթերցումը: Սակայն ժողովուրդը գտավ դրանք պահպանելու միջոց՝ Ռափայել Պատկանյանի, Նահապետ Ռուսինյանի, Արմենակ Ղազարյանի բանաստեղծությունները և երգերը կատարվում էին որպես ժողովրդկան ստեղծագործություններ:

Մեծ տպաքանակով հրատարակվում էր պրոլետարական գրականությունը՝ գովաբանելով Լենինին, Ստալինին և կոմունիստական գաղափարները: Սակայն հեղափոխության հավատարիմ զավակ Չարենցի ստեղծագործությունները երկար տարիներ շարունակ արգելված էին, իսկ ինքը՝ բանաստեղծը, մահացավ բանտում դժվարին պայմաններում: Չարենցի ստեղծագործությունները համարվում են համաշխարհային գրականության գոհարներ: Նա վարպետորեն տիրապետում էր այլաբանությունների, սիմվոլիզմի հնարքներին, ստեղծում էր վառ, իմաստային մի քանի շերտերից բաղկացած երկեր: Այսպես, «Ամբոխները խելագարված» ստեղծագործության մեջ Չարենցը նկարագրում է ժամանակակից աշխարհը Հովհաննեսի «Հայտնության» լեզվով, ձոն է գրում հնդկական «Սոմա» աստվածությանը՝ նկարագրելով պայքարի և հակամարտության հոգին: Ամենից նշանավորը «Գանգրահեր տղան» բանաստեղծությունն է, որում բանաստեղծը նկարագրում է Հայաստանի հրաշալի ապագան: Տղայի կերպարը դարձավ նոր Հայաստանի խորհրդանիշ: Բանաստեղծի հեղինակության վերականգնվելուց հետո նրա անունով կոչվեց հանրապետության արդյունաբերական քաղաքներից մեկը, որտեղ, իհարկե, կանգնեցրին այս գրական հերոսին նվիրված հուշարձան:

1930-ականների վերջին առավել արդիական դարձան հերոսական պայքարի, ավտորիտար իշխանության, դավաճանության և նվիրվածության վերաբերյալ թեմաները: Սա խորհրդային շրժանի միտում էր, որից Հայաստանը անմասն մնալ չէր կարող: Հին ժամանակների խիզախ զինվորների, զորավար-արքաների կերպարները ամենապահանջվածը դարձան արվեստում: Այսպես, 1940-ականներին Ղազարոս Աղայանի «Անահիտ» հեքիաթի էկրանավորումը հեքիաթային պատմությունից  վերածվում է պետական ինտրիգների մասին արձակ վեպի: 1951 թվականին լույս է տեսնում Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ը: Դեմիրճյանը իր վեպի սյուժեի հիմքում դրել է դեռևս Խաչատուր Աբովյանի կողմից «Վերք Հայաստանի»-ում գովաբանված իշխան Վարդան Մամիկոնյանի պայքարը պարսից տիրապետության դեմ: Վեպի հրատարակումը դարձավ նշանակալից իրադարձություն, քանի որ այդ տարիներին ցեղասպանության մասին բացեիբաց խոսելը դեռևս անկարելի էր, և ցանկացած այլաբանություն, ազատագրական պայքարի վերաբերյալ ցանկացած հիշատակում ժողովրդի համար կարևոր իրադարձություն էր դառնում:

....