....

Средневековая армянская литература

X–XII века

..

Medieval Armenian Literature

X–XII centuries

..

Հայ միջնադարյան գրականություն

X–XII դարեր

....

....

Армянская литература, начиная с X века, переживает новый подъем, связанный с политическими, экономическими и общественными изменениями в Армении, а в первую очередь, с восстановлением Армянского царства. Армянские цари Багратиды покровительствовали также развитию письменной культуры. Рядом с исторической прозой свое место занимает новое поэтическое слово. Период от X до XIV веков историки и культуроведы часто называют Армянским возрождением.

После освобождения от арабского ига в X в. один за другим возникали независимые царства: Багратидов — со столицей Ани, Арцрунидов — в Васпуракане, Рубенидов — в Киликиии. Позднее образовалось Сюникское царство. Развитие городов, антифеодальные движения создали предпосылки для развития нового искусства, выходящего за рамки церковного канона.

Творчество первого великого армянского поэта, богослова, музыканта средневековья Григора Нарекаци (X в.) — одна из вершин национальной литературы. К философско-мистическим откровениям и уникальным для его времени художественным открытиям (аллитерация, внутренняя рифма, композиция, лексика) его поэмы «Книга скорбных песнопений» обращались последующие поколения армянских поэтов.

После затишья, обусловленного нашествиями сельджуков, в литературе XI–XII вв. появилась плеяда разносторонне одаренных и образованных деятелей культуры и науки. Григор Магистрос (990–1059) — ученый, писатель, педагог, военный и государственный деятель, переводил и пропагандировал античную литературу. Известна его поэма «Тысяча строк к Мануче» — стихотворное изложение Священного Писания. В это время в литературе активно разрабатываются новые жанры. Магистрос первый ввел новый для армянской литературы эпистолярный жанр. Его «Письма», где широко использованы мифы и басни, написаны в художественно-публицистическом стиле.

Аристакес Ластиверци (XI в.) — историк-писатель, продолжил традиции историков V в. В сочинении «Повествование» он оставил много сведений по истории Армении, Византии, о нашествии турок-сельджуков.

Ованес Имастасер (1045/50–1129, Иоанн Саркаваг) — поэт, философ, пользовался славой «гениального» ученого (любомудра). Он дал разработанную систему взглядов на изучение природы, мышления, разума человека, философски осмыслял вопросы эстетики, литературы (поэма «Слово о мудрости»).

Поэт и богослов, ритор, композитор, католикос Киликии Нерсес Шнорали (1101–1173) придал иное поэтическое качество церковным песнопениям, обогатил их новыми образами, мыслил свет как божественное начало. Оставил несколько больших поэм: «Слово о вере», «Сын Иисус». Особенную художественную ценность представляет его лиро-эпическая поэма «Плач на взятие Эдессы». Этот жанр — исторической поэмы-плача — впервые разработан Шнорали. Нерсес Шнорали сыграл большую роль в развитии армянского стихосложения: до него в ходу была монорифма, он же ввел разнообразные рифмы, впервые использовал прием олицетворения, который впоследствии использовали армянские поэты, активно применял размеры народной поэзии.

Религиозная и светская литературы приобретали свои специфические черты, последняя сближалась с народной. Развивались новые жанры: басни, оды, рассказа, беседы, биографии. Видным баснописцем был родоначальник армянской авторской басни Мхитар Гош (1130–1213). В его творчестве басня стала самостоятельным жанром художественной словесности. Гош — автор армянского «Судебника», свидетельствующего о высоком уровне правового и нравственного сознания. «Судебник» Мхитара Гоша имел актуальность вплоть до XIX в.

Другой армянский баснописец Вардан Айгекци — создатель множества басен, объединенных в сборнике «Лисья книга», куда впоследствии вошли многие другие народные и переводные басни (их количество доходило до пятисот). Басни, притчи, назидательные истории Айгекци вобрали в себя народный юмор и сатиру, отразили социальные противоречия времени. Как правило, они заканчивались длинным назиданием религиозного характера.

..

Armenian literature, beginning with the X century, starts to experience a new upsurge, related to political, economic and social changes in Armenia, and, first of all, to the restoration of the Armenian Kingdom. The Armenian Bagratid Kings patronized the development of written culture. In addition to historical prose, new poetic styles take their place. Historians and cultural experts often call the period of the X-XIV centuries the Armenian Renaissance.

After liberation from the Arab yoke in the X century, one after another independent Armenian kingdoms emerged such as Bagratids (with the capital city of Ani), Artsrunis (in Vaspurakan), Rubenids (in Cilicia). Later, Syunik kingdom was formed. The development of cities and anti-feudal movements created the prerequisites for the development of new arts, going beyond the framework of the church canons.

Works of the first great Armenian poet, theologian and musician of the Middle Ages Grigor Narekatsi (the 10th century) are among the most precious masterpieces of the Armenian national literature. Subsequent generations of Armenian poets addressed philosophical and mystical revelations and the artistic discoveries of his poem, «A Book of Mournful Chants», which were absolutely unique for his time.

After the 11th-12th centuries silence in the Armenian literature, caused by the Seljuk invasions, a pleiad of versatile gifted and educated scientists and culture personalities appeared. Grigor Magistros (990-1059) was a scientist, writer, educator, military and political leader. He translated and propagated ancient literature. His poem – « A thousand lines for Manuche», is a poetic exposition of the Holy Scripture. At this time in the literature, new genres are actively developed. Magistros was the first to introduce an epistolary genre - a new phenomenon for the Armenian literature. In his «Letters», written in an artistic- publicistic style, he widely used myths and fables.

Aristakes Lastivertsi is a 11th century historian-writer, who continued the traditions of the 5th century historians. He left a lot of information on the history of Armenia, Byzantium, also on the invasion of the Seljuk Turks in the essay «Narration».

Hovhannes Imastaser (1045 / 50-1129, Hovhan Deacon) was a poet, philosopher. He enjoyed the glory of the «genius scientist». He developed a new system of views for studying the nature, human mind, philosophically comprehended questions of aesthetics, literature (his most famous work is the poem «The Word of Wisdom»).

The poet and theologian, the rhetorician, composer, Catholicos of Cilicia Nerses Shnorali (1101-1173) brought poetic quality of church hymns to a higher level, enriching them with new images. He left several great poems: «The Word of Faith», «Son Jesus» (Hisous Vordi). His lyric-epic poem «Voghb Yedesio» (Lament on Edessa) is of special artistic value. This genre of historical lament was first developed by Shnorali. Nerses Shnorali played a great role in the development of Armenian versification: before him, there was only a mono-rhythm genre, but he introduced various rhymes, first used the method of personification, which was later actively used by Armenian poets in the dimensions of folk poetry.

Religious and secular literature acquired specific features, the latter was brought closer to ordinary people. New genres were developed: fables, odes, stories, talks, biographies. A prominent fabulist and the founder of the Armenian author’s fable was Mkhitar Gosh (1130-1213). In his works, the genre of fable became an independent direction in artistic literature. Gosh is the author of «The Law code», which testifies to the high level of legal and moral consciousness. Mkhitar Gosh’s Lawcode has been used up to the XIX century.

Another Armenian fabulist Vardan Aygektsi - the creator of many fables, combined his works in «Aghvesagirq» (The Fox Book), which later included many other folk and translated fables. Fables, parables, the edifying stories by Aygektsi absorbed people's humor and satire, reflected the social contrasts of the time. As a rule, they ended with a long edification of a religious character.

..

Սկսած 10-րդ դարից՝ հայ գրականությունը նոր վերելք է ապրում՝ Հայաստանում քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական մի շարք փոփոխություններով և, նախևառաջ, Հայոց թագավորության վերականգնմամբ պայմանավորված: Հայոց Բագրատունի արքաները հովանավորում էին գրավոր մշակույթի զարգացումը: Պատմական արձակի հետ մեկտեղ նոր զարգացում է ստանում նաև բանաստեղծության ժանրը: X-XIV դարերի միջև ընկած ժամանակահատվածը պատմաբաններն ու մշակութային փորձագետները անվանում են Հայկական վերածննդի շրջան:

X դարում արաբական լուծը թոթափելուց հետո մեկը մյուսի հետևից առաջացան հայկական անկախ թագավորություններ. Բագրատունիների՝ Անի մայրաքաղաքով, Արծրունիների (Վասպուրական), Ռուբինյանների (Կիլիկիա): Ավելի ուշ ձևավորվեց Սյունիքի թագավորությունը: Քաղաքների զարգացումը և հակաֆեոդալական շարժումները նախապայմաններ ստեղծեցին եկեղեցական թեմաներից դուրս՝ արվեստի նոր ուղղությունների զարգացման համար:

Հայ միջնադարյան խոշորագույն պոետ, աստվածաբան և երաժիշտ Գրիգոր Նարեկացու (X դ.) ստեղծագործությունները ազգային  գրականության կարևորագույն գոհարներ են: Նրա «Մատյան ողբերգության» աշխատության՝ իր ժամանակների համար խիստ յուրահատուկ փիլիսոփայական և խորհրդավոր գեղարվեստական հնարքները օգտագործել են հայ բանաստեղծների հետագա սերունդները:

11-12-րդ դարերում հայ գրականության՝ սելջուկների արշավանքներով պայմանավորված լռությունից հետո ի հայտ է գալիս բազմակողմանիորեն կրթված և տաղանդավոր գիտնականների և մշակութային գործիչների մի աստղաբույլ: Գրիգոր Մագիստրոսը (990–1059) ՝ միջնադարյան մանկավարժ, գրող, ռազմական և քաղաքական գործիչ, թարգմանում և տարածում էր անտիկ գրականությունը: Հայտնի է նրա «Առ Մանուչե» կամ «Հազարտողեան» պոեմը՝ Աստվածաշնչի համառոտ և հանգավորված շարադրանքը: Այս շրջանում գրականության մեջ ակտիվ զարգացում են ապրում նոր ժանրեր և ուղղություններ: Մագիստրոսն առաջինն էր, ով հայ գրականության մեջ ներմուծեց  էպիստոլյար ժանրը: Նրա «Թղթերում» լայնորեն կիրառվել են առասպելների և առակների տարրեր,  ստեղծագործությունը գրված է գեղարվեստական-հրապարակախոսական ոճով:

Արիստակես Լաստիվերցին XI դարի պատմաբան և գրող է, ով շարունակել է V դարի պատմաբանների ավանդույթները: Նրա «Մեկնություն» աշխատությունը բազում տեղեկություններ է պարունակում Հայաստանի, Բյուզանդիայի պատմության և սելջուկ-թյուրքերի արշավանքների վերաբերյալ:

Հովհաննես Իմաստասերը (1045/50–1129, Հովհան Սարկավագ) վայելում էր հանճարեղ գիտնականի և իմաստունի համբավ: Նա մշակեց բնության, մարդկային մտածողության, բանականության ուսումնասիրման նոր հայացքների համակարգ՝ նորովի իմաստավորելով էսթետիկայի, գրականության խնդիրները («Բան իմաստութեան»):

Կիլիկիայի բանաստեղծ և աստվածաբան, հռետոր, կոմպոզիտոր և կաթողիկոս Ներսես Շնորհալին (1101–1173) եկեղեցական երգերին հաղորդեց բանաստեղծական նոր որակ՝ հարստացնելով դրանք նոր պատկերներով և կերպարներով: Թողել է հարուստ գրական ժառանգություն՝ խոշոր պոեմներ («Հաւատով խոստովանիմ», «Յիսուս որդի»): Գեղարվեստական առանձնահատուկ արժեք է ներկայացնում նրա լիրիկա-էպիկական պոեմը՝ «Ողբ Եդեսիոն», հետևաբար, կարելի է ասել, որ հենց Շնորհալին է զարգացրել պատմական ողբի ժանրը հայ գրականության մեջ: Նա նաև մեծ դեր է խաղացել բանաստեղծությունների հանգավորման զարգացման գործում. մինչև Շնորհալին կիրառության մեջ էին միահանգ բանաստեղծությունները, իսկ նա ներմուծեց հանգի բազմազանություն, ինչպես նաև անձնավորման հնարքը, որը հետագայում օգտագործում էին հայ բանաստեղծները:

Եկեղեցական և աշխարհիկ գրականությունը ձեռք էին բերում նոր հատկանիշներ, վերջինս ավելի հասանելի էր դառնում հասարակ ժողովրդի համար: Զարգանում են նաև նոր ժանրեր՝ առակներ, ներբողներ, պատվածքներ, զրույցներ, կենսագրությունների շարադրում: Երևելի առակագիր էր հայ հեղինակային առակի հիմնադիր Մխիթար Գոշը (1130-1213), ով առակագրությունը վերածեց գրական ինքնուրույն ժանրի: Նա նաև Դատաստանագրքի հեղինակն է, որը վկայում է ժամանակի իրավական և բարոյական գիտակցման բարձր մակարդակի մասին: Գոշի Դատաստանագիրքը ընդհուպ մինչև 19-րդ դար կիրառվել է որոշ պետությունների կողմից:

Այլ հայտնի առակագիր է Վարդան Այգեկցին, ով իր ստեղծած բազմաթիվ առակները հավաքել է Աղվեսագրքում: Վերջինում հետագայում հավաքվել են նաև այլ ժողովրդական, ինչպես նաև այլ լեզուներից թարգմանված առակներ: Այգեկցու առակները, պատմությունները պարունակում են ժողովրդի հումորի և երգիծանքի ողջ զգացումը՝ միաժամանակ արտահայտելով ժամանակի սոցիալական հակասությունները: Որպես կանոն՝ դրանք ավարտվում էին կրոնական բնույթի երկար խրատաբանությամբ:

....